Świadomość fonologiczna (ang. phonological awareness) to świadomość podzielności słowa mówionego i umiejętność rozróżniania dźwięków danego języka w potoku mowy. Naukowcy są zgodni, że kształtowanie się świadomości fonologicznej to proces, który postępuje u dziecka fazowo. Najpierw zauważa ono, że słowa wypowiadane przez opiekunów różnią się między sobą, wkrótce potem dostrzega, że niektóre słowa brzmią podobnie (rymują się), a następnie, że można dzielić słowa na sylaby i na pojedyncze głoski (dźwięki mowy) [1, 5]. Trzeba zaznaczyć, że istnieją pewne różnice w przebiegu tego procesu ze względu na język, który dziecko przyswaja. Na przykład, sylabizowanie, czyli podział wyrazów na sylaby, jest ważniejszą umiejętnością w języku polskim, gdzie sylaby są bardziej regularne, niż na przykład w języku angielskim. Z kolei świadomość pierwszej głoski w słowie (ang. onset) i umiejętność oddzielania jej od reszty słowa (ang. rime) jest ważniejsza – i dlatego częściej ćwiczona – w języku angielskim, także ze względu na różnice sylabotwórcze pomiędzy językami.

Świadomość fonologiczna to w znacznej mierze sprawność metajęzykowa, a więc wspólna dla dwóch języków, które dwujęzyczne dziecko nabywa. Stopień świadomości językowej osiągnięty w języku pierwszym przyspiesza zatem rozwój świadomości fonologicznej w języku drugim. Biorąc jednak pod uwagę różnice międzyjęzykowe w procesie rozwoju świadomości fonologicznej oraz to, iż należy wcześnie ułatwiać dziecku rozdzielenie systemów fonologicznych dwóch języków, które nabywa, wydaje się, że – kiedy jest to możliwe – najlepsze efekty przyniesie wspieranie rozwoju świadomości fonologicznej dziecka dwujęzycznego równolegle w obydwu językach [5].

Świadomość fonologiczna zaczyna się kształtować już u przedszkolaków, ale proces ten ulega zamknięciu dopiero w wieku wczesnoszkolnym. Niekiedy rozróżnia się pomiędzy świadomością fonologiczną – definiowaną jako ogólna świadomość struktury słów danego języka, która rozwija się głównie u dzieci przedszkolnych – a świadomością fonemową (ang. phonemic awareness), czyli bardziej zaawansowaną umiejętnością manipulowania pojedynczymi dźwiękami języka w celu tworzenia nowych słów, która najczęściej kształtuje się w późnym wieku przedszkolnym, a nawet wczesnoszkolnym [5]. Zatem dzieci przedszkolne charakteryzują się różnym stopniem rozwoju w zakresie świadomości fonologicznej. Niektóre dwulatki oraz prawie wszystkie pięciolatki potrafią rozpoznawać słowa, które się rymują [3]. Niewielki procent trzylatków będzie potrafił podzielić słowa and sylaby, a rzadko które trzyletnie dziecko dokona podziału słowa na głoski [4].

Można więc podsumować, że świadomość fonologiczna zaczyna się ujawniać u dzieci już w drugim roku życia i stopniowo zwiększa się wraz z dojrzewaniem, osiągając poziom świadomości fonemowej w późnym wieku przedszkolnym lub w wieku wczesnoszkolnym. Wiemy także, że ilość czasu poświęcanego dziecku, dostęp do materiałów edukacyjnych, nauka wierszyków, wyliczanek i rymowanek – ma duży wpływ na kształtowanie się świadomości fonologicznej dziecka [5]. Świadomość fonologiczną dziecka należy zatem ćwiczyć w domu i w przedszkolu w trakcie zabaw [5]. Większość dzieci lubi zabawy słowne i chętnie w nich uczestniczy. Dzieci chętnie powtarzają rymowanki, wyszukują podobnie brzmiące słowa, wyklaskują sylaby czy też kończą rozpoczęte przez rodzica/nauczyciela słowa. Należy pamiętać, że ćwiczenia świadomości fonologicznej muszą być dopasowane do wieku dziecka i nie można oczekiwać, że wszystkie dzieci będą robić ponadprzeciętne postępy.

Naukowcy są zgodni w swojej ocenie, że rozwój świadomości fonologicznej dziecka jest ściśle powiązany z rozwojem sprawności czytania, ponieważ świadome postrzeganie struktury słowa pozwala dziecku zauważyć relacje, jakie istnieją pomiędzy słowem mówionym a znakami graficznymi, które je reprezentują [2]. Niekiedy uważa się, iż związek świadomości fonologicznej i sprawności czytania jest wzajemny, tzn. podczas gdy początkowe fazy kształtowania się świadomości fonologicznej (np. świadomość istnienia rymów) stymulują opanowanie sprawności czytania, późniejsza znajomość znaków graficznych danego języka (czyli grafemów/liter) pogłębia świadomość istnienia poszczególnych dźwięków w danym języku oraz umiejętność manipulacji nimi [2].

Literatura

[1] Anthony, J., Williams, J., Durán, L., Gillam, S., Liang, L., Aghara, R., Swank, P., Assel, M., & Landry, S. (2011). Spanish phonological awareness: Dimensionality and sequence of development during the preschool and kindergarten years. Journal of Educational Psychology, 103 (4), 857-876.

[2] Lafrance, A. & Gottardo, A. (2005). A longitudinal study of phonological processing skills and reading in bilingual children. Applied Psycholinguistics, 26, 559-578.

[3] Lonigan, C. J., Bloomfield, B. G., Anthony, J. L., Bacon, K. D., Phillips, B. M., & Samwel, C. S. (1999). Relations among emergent literacy skills, behavior problems, and social competence in preschool children from low- and middle-income backgrounds. Topics in Early Childhood Special Education, 19(1), 40–53.

[4] Maclean, M., Bryant, P., & Bradley, L. (1987). Rhymes, nursery rhymes, and reading in early childhood. Merrill-Palmer. Quarterly, 33(3), 255–281.

[5] Stewart, M.R. (2004). Phonological awareness and bilingual pre-schoolers: Should we teach it and, if so, how? Early Childhood Education Journal, 32 (1), 31-37.